Proloog: Mozart
1773 Uit: Sophiens Reise von Memel nach Sachsen (Hermes)
Wolfgang Amadeus Mozart (1756 - 1791)
I Verdankt sei es dem Glanz der Großen KV392 - Sophie
II Sei du mein Trost KV391 - Sophie
III Ich würd auf meinem Pfad KV390 - Sophie
***
1795 Uit: Wilhelm Meisters Lehrjahre (Goethe)
Franz Schubert (1797 - 1828)
Wer nie sein Brot mit Tränen ass D480 - Wolfgang
Kennst du das Land D321 - Sophie
1803 Uit: Lacrimas (Schütz)
Franz Schubert (1797 - 1828)
Florio D857/1 - Wolfgang
Delphine D857/2 - Sophie
1803 Uit: Olivier (Pichler)
Franz Schubert (1797 - 1828)
Der Unglückliche D713 - Wolfgang
1805 Uit: Diego Manzanares (Krosigk)
Franz Schubert (1797 - 1828)
Lied der Ilmerine D458 Sophie
1813 Uit: Der Tod Friedrichs des Streitbaren (Collin)
Franz Schubert (1797 - 1828)
Licht und Liebe D352 – Sophie en Wolfgang
1814 Uit: Undine (Motte Fouqué)
Franz Schubert (1797 - 1828)
Lied (‘Mutter geht durch ihre Kammern’) D373 - Sophie
1815 Uit: Ahnung und Gegenwart (Eichendorff)
Robert Schumann (1810 - 1856)
Die Stille Op. 39/4 - Sophie
Waldesgespräch Op. 39/3 - Sophie en Wolfgang
Pauze
1817 Uit: Die Ahnfrau (Grillparzer)
Franz Schubert (1797 - 1828)
Bertas Lied in der Nacht D653 - Sophie
1819 Uit: Gabriele (Schopenhauer/Gerstenberg)
Franz Schubert (1797 - 1828)
Hippolits Lied D890 - Wolfgang
1819 Uit: A Legend of Montrose (Scott)
Franz Schubert (1797 - 1828)
Lied der Anne Lyle D830 - Sophie
1820 Uit: Ivanhoe (Scott)
Franz Schubert (1797 - 1828)
Romanze des Richard Löwenherz D907 - Wolfgang
1822 Uit: The Pirate (Scott)
Franz Schubert (1797 - 1828)
Gesang der Norna D831 - Sophie
1826 Uit: Aus dem Leben eines Taugesnichts (Eichendorff)
Robert Schumann (1810 - 1856)
Der frohe Wandersmann Op. 77/1 - Wolfgang
1834 Uit: Dichter und ihre Gesellen (Eichendorff)
Robert Schumann (1810 - 1856)
Schöne Fremde Op. 39/6 - Sophie
***
Epiloog: Mozart
1856 Uit: Mozart auf der Reise nach Prag (Mörike)
Hugo Wolf (1860 - 1903)
Denk es, o Seele - Sophie en Wolfgang
Het was een bestseller in Duitsland, om in hedendaagse begrippen te spreken. In de jaren 1769-1773 verscheen Sophiens Reise von Memel nach Sachsen: een roman in briefvorm. In vele episodes, met evenzovele personages, laat de Duitse schrijver Johann Timotheus Hermes verhalen passeren over trouw, liefde en het huwelijk, gelardeerd met natuurbeschrijvingen en voorzien van de nodige porties lokaal coloriet - inclusief dialecten - uit de streek rond Königsberg. Het boek werd onmiddellijk vertaald en vond zo zijn weg door heel Europa. Al in 1785 verscheen er een Nederlandse vertaling. Onze eigen Betje Wolff - van de eerste Nederlandse briefroman Historie van mejuffrouw Sara Burgerhart - was overigens niet heel enthousiast over de 'zes zwaare Octavo's, waarvan ieder over de duizend wel digt ineen gedrukte bladzyden beslaat'. Ze verweet Hermes een totaal onrealistisch plot door 'een zeer schoon, jong, trotsch, coquet meisje, een reis door een vyandelyk land te laaten doen; tusschen Legers door, alleen met het oogmerk om eenige papieren aan eene onwaardige Dogter, die men niet eens meer wist, of wel meer leefde' te laten brengen onder begeleiding van een persoon waarvan niet eens zeker was dat het Sophie’s broer zou zijn.
Een lijvig boek dus, maar wel de meest gelezen roman van de 18e eeuw in Duitsland. Juist door de briefvorm was het mogelijk verschillende gezichtspunten te laten zien over het vraagstuk van liefde, trouw en huwelijk. Daarmee vertoonde het ook de eerste kenmerken van een psychologische roman, een genre dat in de romantiek een hoge vlucht zou gaan nemen.
Een van de eersten die zich liet inspireren door de roman was Wolfgang Amadeus Mozart. Begin jaren 80 van de 18e eeuw schreef Mozart muziek onder drie gedichten uit de roman. De toonzetting van het eerste lied is filosofisch. Verdankt sei es dem Glanz der Großen gaat over de relatie tussen hemelse en aardse zaken, over bescheidenheid en zelfbewustzijn. De mens hoeft zich niet te schamen omdat hij een klein en onbeduidend wezen is in het licht van het gehele universum. De volgende twee liederen zoemen in op de mens zelf. In An die Einsamkeit zoekt de dichter een veilige haven om zijn verdriet te verteren; Ich würd auf meinen Pfad is een muzikale verbeelding van de strijd tegen het lot. Vooral deze twee laatste liederen lijken een voorbode van het lied zoals zich dat onder meesterschap van Schubert zou ontwikkelen.
Franz Schubert was een man met grote literaire interesses. Meer dan zeshonderd liederen schreef hij en voor een deel daarvan putte hij niet zozeer uit gedichtenbundels van auteurs als Wilhelm Müller en Johann Mayrhofer, maar ook uit vele romans van tijdgenoten. Uiteraard zat daar ook het werk van Goethe bij: Wilhelm Meisters Lehrjahre, een lijvige Bildungsroman waarin hoofdpersoon Wilhelm Meister zijn weg probeert te vinden in het Duitse culturele leven aan het einde van de 18e eeuw. Schubert baseerde diverse liederen op de roman en was vooral gegrepen door het personage van de harpspeler aan wie het gedicht Wer nie sein Brot mit Tränen ass ontsproten is. De harp is goed terug te horen in de pianopartij. Ieder komt zijn aandeel tegenslag en verdriet tegen in het leven, maar echt wrang is het dat de mens zelf vaak ook schuldig is aan het lijden van een ander, gewild of ongewild.
Het belangrijkste personage uit Wilhelm Meisters Lehrjahre is Mignon. Mignon maakt aanvankelijk haar opwachting in het verhaal als wees, uiteindelijk blijkt zij de dochter van de harpspeler te zijn. Zingend maakt zij haar gevoelens kenbaar en haar beroemdste lied is Kennst du das Land. Het is een van de meest getoonzette gedichten geworden. Schubert laat het lied naïef en vrolijk in majeur beginnen maar in elke strofe stelt Mignon haar vraag dringender. In de laatste strofe moduleert Schubert van majeur naar mineur en geeft zo de tekst een extra lading.
Naast Goethe gebruikte Schubert ook teksten van Duitstalige auteurs die nu grotendeels totaal vergeten zijn. Zoals Karoline Pichler, van wie de cantate-achtige Der Unglückliche klinkt waarin de verschillende sfeerbeschrijvingen en tempi elkaar snel opvolgen. Of van baron van Schlechta, van wie Schubert het lied Ilmerine een Spaans tintje geeft met de gitaarachtige begeleiding.
Matthäus von Collin was een van de eerste organisatoren van Schubertiades. Van hem klinkt het prachtige duet Licht und Liebe uit het treurspel Der Tod Friedrich des Streitbaren. Friedrich hoort 's nachts in de verte twee mensen zingen: de ene blij over de vreugde van de liefde, de ander verdrietig.
Christian Schütz was een redelijk succesvol toneelschrijver. Uit zijn toneelwerk Lacrimas plukte Schubert een subplot over Florio en Dephine. Florio is tot over zijn oren verliefd op het slavenmeisje Delphine. Hij volgt haar naar het oosten, waar zij uiteindelijk de dochter blijk te zijn van een sultan. Haar vader is overbezorgd en Florio kan als tuinier Delphine alleen nog maar van een afstand zien. Hij zingt dan Nun, da Schatten niedergleiten. Het lied begint als een serenade, maar de tweede en de derde strofe zijn eigenlijk meer een klaaglied. Florio's liefde voor Delphine is als een gif dat zich door zijn lichaam verspreidt en hem zal doden. De laatste strofe is gericht aan de nacht, een metafoor voor de dood, die hem rust zal geven.
Tegenwoordig wellicht nog wel bekend is Friedrich de la Motte-Fouqué. Hij is de auteur van Undine, het verhaal over de waternimf die met een ridder wil trouwen. Het was in de 19e eeuw een zeer populair boek dat tot heel wat muzikale inspiraties heeft geleid. De opera Rusalka van Dvořák is ook op dit boek gebaseerd. Schubert koos uit dit verhaal een lied waarin de liefde van de ouders voor hun kind centraal staat.
Schubert beperkte zich in zijn literaire keuzes niet tot de Duitstalige schrijvers en verdiepte zich ook in de Engelse literatuur. Vooral Sir Walter Scott wist de aandacht van Schubert vast te houden. De Romanze des Richard Lowenherz komt uit Ivanhoevan Scott. Hier klinkt een man die zijn gevoelens niet voor zich hoeft te houden, zoals wel het geval is bij de vrouwelijke hoofdpersonen in Lied der Anne Lyle en Gesang der Norna, beiden eveneens gebaseerd op romans van Scott. In Gesang der Norna vallen de donkere harmonieën op die samen met het voortdurende herhalen van hetzelfde ritme voor een haast hypnotiserend effect zorgen.
Nog in 1839 schreef Robert Schumann: 'Mijn hele leven heb ik vocale muziek als minderwaardig aan instrumentale muziek beschouwd en het nooit gezien als een hogere kunstvorm.' Een jaar later componeerde hij zo'n 140 liederen. Een van de redenen voor deze ommezwaai was zijn niet te stuiten liefde voor Clara Wieck. Vooral in de gedichten van Joseph van Eichendorff vond Schumann de woorden voor verlies en verlangen, voor het gevoel van eenzaamheid en mysterie, voor de beschrijving van weemoedige dromen en meeslepende gevoelens. Eichendorff is een romanticus pur sang met al zijn natuurbeschrijvingen - die als metafoor dienen voor het innerlijk - en verlangens die niet vervuld kunnen worden.
In de eerste maanden van 1840 componeerde Schumann op teksten van Eichendorff onder meer de cyclus Leiderkreis op. 39. Hij omschreef de liederencyclus aan Clara als 'mijn meest romantische muziek ooit, met veel van jou erin'. In Die Stille laat Schumann op delicate wijze de verliefde zachtjes zijn liefde uitspreken. Pas als de ik-figuur wenst een vogeltje te zijn dat over de zee naar onbekende verten kan vliegen, laat Schumann de verliefde ik-figuur in een kleine, verfijnde en elegante, maar oh zo lyrische, melodielijn uitbarsten.
Waldesgespräch is een duet waarin het aloude Loreley-verhaal zich nu eens afspeelt in het bos. Hij is de dappere ridder, zij de verleidster. De zelfverzekerdheid van de ridder en de verleiding van de Loreley laat Schumann in de pianopartij horen. Stevige akkoorden met een vleugje jachthoorn wisselen af met legato gezongen melodielijnen.
Niet al het werk van Eichendorff is zwanger van verlangen. Zijn roman Aus dem Leben eines Taugesnichts is de ironische tegenhanger van Goethes Wilhelm Meisters Lehrjahre. Een molenaarszoon weigert zich te conformeren aan zijn burgerlijke plichten: hij wil geen baan, hij wil vrijheid en avontuur, en is liever lui dan moe. Nut moet wijken voor passie: als hij ergens als tuinier aan de slag gaat, vervangt hij de groente in de moestuin voor bloemen omdat deze zo mooi zijn. Der frohe Wandersmann laat de jongeman horen, als hij net op weg is, het avontuur tegemoet, op een vrolijk marstempo. Even geen verdriet, geen verlangen.
Of Mozart ooit Sophiens Reise von Memel nach Sachsen heeft gelezen is niet bekend. Het lijkt met zijn drukbezette agenda niet erg plausibel dat hij de tijd zou hebben gevonden de omvangrijke roman te lezen. Waarschijnlijker is het dat hij de gedichten heeft gevonden in de uitgave Lieder und Aria aus Sophiens Reise die in 1779 uitgegeven werd. Een kleine tien jaar later reisde Mozart vanuit Wenen naar Praag om daar de première van Don Giovanni bij te wonen. De Duitse schrijver Eduard Mörike schreef over deze reis een novelle die zich vooral afspeelt op een landgoed waar Mozart en Constanze bij toeval verzeild raken en daar het verlovingsfeest van ene Eugenie mee maken. Het begin is vol sprankelende vrolijkheid, op het landgoed worden zoete herinneringen opgehaald en men musiceert dat het een lieve lust is. Mozart vertelt over zijn opera die nog niet gereed is. Hij is bezig met slot: Don Giovanni daagt daarin de geest van de Commendatore uit te komen dineren en moet dat bekopen met de dood. De novelle neemt pas een wending als het echtpaar Mozart hun weg vervolgt naar Praag. De achtergebleven Eugenie beseft opeens dat Mozart niet lang meer zal leven. Hij zal 'snel en onstuitbaar in zijn eigen gloed verteren'. Dan vindt ze bij de piano een zogenaamd Boheems volkslied Denk es, o Seele, dat begint over bomen en rozen. Op de vraag waar zij groeien volgt bij de zetting van Hugo Wolf een antwoord in mineur: ze groeien op het graf. De paarden die de dode ophalen, dartelen nog op de heenweg; op de terugweg klinkt een dodenmars die langzaam wegsterft.
Susan Dorrenboom
Sophie Rennert / mezzosopraan
Voordat Sophie Rennert zangles kreeg van haar moeder - sopraan Sigrid Rennert - speelde ze al viool en piano en in 2014 studeerde ze met onderscheiding af aan de Universität für Musik und darstellende Kunst in Wenen. Ze won meerdere prijzen op vele (inter)nationale concoursen. Op persoonlijke uitnodiging van Graham Jonhson debuteerde zij in Leeds en nam in 2017 deel aan het Schubertprogramma in het Wiener Konzerthaus.
Inmiddels is Rennert een veelgevraagd lied- en concertzanger met optredens in binnen- en buitenland en een aantal cd’s op haar naam. Haar repertoire omspant vele eeuwen en reikt van Bach tot hedendaagse muziek.
Wolfgang Resch / bariton
Wolfgang Resch begon zijn zangopleiding als solist bij de Wiltener Sängerknaben in Innsbruck. Hij studeerde bij Karlheinz Hanser aan het Tiroler Landeskonservatorium en later bij Ralf Döring en Charles Spencer aan de Universität für Musik und darstellende Kunst in Wenen. Masterclasses volgde hij bij onder meer Brigitte Fassbaender, Christa Ludwig, Thomas Hampson en Helmut Deutsch. Resch won meerdere prijzen.
In 2009 maakt hij zijn debuut als operazanger, maar inmiddels is hij ook een veelgevraagd concert- oratorium- en liedzanger. Hij was deelnemer aan het Young Singers Project van de Salzburger Festspiele en lid van het ensemble bij het Konzert Theater Bern.
Graham Johnson / pianist
Graham Johnson is gevierd pianist, liedbegeleider en kenner van het werk van diverse Romantische liedcomponisten als Schubert, Schumann en Brahms. Na zijn afstuderen aan de Royal Academy of Music, vervolgde hij zijn studie bij Gerald Moore en Geoffrey Parsons. Deelname aan de eerste masterclass van Peter Pears bracht hem in contact met Benjamin Britten. Daar ontstond zijn liefde voor liedbegeleiding. In 1976 richtte hij The Songmakers’ Almanac op met als doel onbekend liedrepertoire onder de aandacht van een groter publiek te brengen.
Momenteel is Johnson docent liedbegeleiding aan de Guildhall School of Music and Drama. Hij heeft meerdere bijzonder goed ontvangen cd-opnamen op zijn naam staan, waaronder alle liederen van Schubert en Schumann.
locatie
Grote kerkzaal / Zusterplein 12 / 3703 CB Zeist
